تاریخچه پول؛ منشا پول و سیر تکامل آن در جهان

آشنایی با تاریخچه پول، درک بهتری از این ابزار که تمام زندگی ما را تحت تاثیر قرار داده است، به دست می‌دهد. اینکه مخترع پول کیست؟ و یا اینکه دقیقا از چه زمانی استفاده از اسکناس‌‌ و سکه در جهان رایج شد، از زمره سوالاتی هستند که در این مقاله به آنها پاسخ خواهیم داد.

در ادامه، چگونگی سیر تحول پول از سکه‌های ضرب شده ابتدایی تا اسکناس‌ها و حتی ارزهای دیجیتال را دنبال خواهیم کرد تا متوجه شوید بشر چگونه از یک سیستم ساده مبتنی بر مبادله کالاها به سیستم مالی پیچیده امروزی با چندین ارز مختلف در جهان رسیده است. سیستمی که یکی از مفاهیم اصلی اقتصاد کلان به شمار می‌آید.

پول چیست؟

پول، ابزاری است که افراد یک اقتصاد از آن برای خرید کالاها یا خدمات استفاده می‌کنند. همه شما روزانه با پول و ارزش آن سروکار دارید، بنابراین شاید تاکنون به مفهوم پول و تاریخچه پیدایش آن توجه نکرده باشید اما یک لحظه فرض کنید پول اصلا وجود ندارد!

اگر پول وجود نداشت، چه می‌شد؟

اگر پول وجود نداشت، بایستی به مبادله کالا به کالا ادامه می‌دادیم. فرض کنید یک تعمیرکار ماشین به تخم‌مرغ نیاز دارد. بنابراین او باید کشاورزی را پیدا کند که مرغ و تخم‌مرغ پرورش می‌دهد. البته تنها یافتن کشاورز کافی نیست چون این کشاورز باید ماشینِ مشکل‌داری داشته باشد تا تعمیرکار و کشاورز بتوانند خدمات و کالای خود را با یکدیگر مبادله کنند.

البته مشکل به همین جا ختم نمی‌شود چون حتی اگر تعمیرکار و کشاورز بر سر ارزش نوع خدمت و میزان تخم‌مرغ معادل آن به توافق برسند، در صورتی که مُزد تعمیرکار، معادل تعداد زیادی تخم‌مرغ شود و او نتواند از همه‌ی آنها استفاده کند، چه می‌شود؟

مشکلاتی از این دست بسیارند و احتمالا شما تا بدینجا به اهمیت پول به عنوان ابزار اندازه‌گیری ارزش، پی برده‌اید. حال بهتر است از طریق مبحث بعدی یعنی تاریخچه پول، به درک جایگاه این ابزار در اقتصاد و زندگی روزمره بپردازیم.

سیر تحول پول؛ بررسی تاریخچه پول از منظر ماهیت

در این قسمت بحث تاریخچه پول را با توجه به ماهیت ابزارهایی که در گذشته از آنها به عنوان پول استفاده می‌شد را بررسی خواهیم کرد.

۱- مبادله کالا به کالا

در گذشته بسیار دور، مردم از مبادله کالا به کالا (Bartering) بدون داشتن یک معادل ارزشی استفاده می‌کردند. برای مثال یک ماهیگیر، ماهی اضافه خود را با گندمِ یک کشاورز مبادله می‌کرد. قبایل بین‌النهرین اولین کسانی بودند که در ۶۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح از این سیستم استفاده کردند.

۲- پول کالایی

پول کالایی (Commodity money)، کالاهایی بودند که به دلیل کاربرد بیشتر در جوامع، به عنوان پول یا ابزاری جهت سنجش ارزش سایر کالاها از آنها استفاده می‌شد. از جمله‌ی این کالاها می‌توان به گاو و نمک اشاره کرد.

۳- فلزات

پس از کشف فلز، بشر از آن برای ساخت ظروف، زیورآلات و ابزارهای جنگی استفاده کرد. از آنجایی که فلز قابلیت تقسیم شدن و جابه‌جایی داشت، از آن به عنوان پول استفاده شد. البته در ابتدا وزن فلز و میزان خلوص آن را برای تجارت اندازه‌گیری می‌کردند اما بعدها که پول فلزی به شکل سکه ضرب شد، شکل و وزن یکسانی یافت و به معادلی برای مقدار مشخصی از ارزش تبدیل شد.

۴- طلا و نقره

طلا و نقره از دیگر ابزارهای رایج تجارت در گذشته بسیار دور بودند. با ضرب اولین سکه‌های طلا و نقره در قرن ششم پیش از میلاد، مردم توانستند به معیار نسبتا مناسبی برای خرید کالاها و خدمات دست پیدا کنند.

۴- اسکناس (پول کاغذی)

با ظهور سیستم بانکداری و ارائه رسید کاغذی در برابر طلا و بالعکس، اسکناس یا پول کاغذی که به شکل امروزی با آن سروکار داریم، به وجود آمد.

تاریخچه پول در جهان

اگر بخواهیم به شکل مختصر و مفید تاریخچه پول به زبان ساده را توضیح دهیم بایست از ذکر انواع کالاهای مبادله‌ای خودداری کرده و فقط به سکه‌های طلا، اسکناس‌ها و مسکوکات فلزی بپردازیم.

۱- نشانه‌های اولین سکه‌های ضرب شده

به نقل از وبسایت دانشگاه کمبریج و به نقل از مطالعاتی که در سال ۲۰۲۱ انجام شده، علائم اولین سکه‌های ضرب شده در جهان در سال ۷۷۰ قبل از میلاد در کشور چین شناسایی شده است.

۲- نشانه‌های اولین پول کاغذی چاپ شده

علاوه بر این، آثار اختراع سیستم پول کاغذی در چین در سال ۷۰۰ قبل از میلاد مسیح نیز مشاهده شده است.

۳- اولین پول جهان (سکه)

در۶۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، اولین پول رسمی جهان در قالب سکه‌هایی از جنس ترکیب طلا و نقره در کشور لیدیه (تمدن باستانی در غرب آناتولی) ضرب شد. لیدیه توانست با استفاده از این واحد پول، تجارت داخلی و خارجی را افزایش داده و به یکی از ثروتمندترین کشورهای آسیای صغیر تبدیل شود.

۴- سفته؛ زمینه‌ساز ظهور پول کاغذی

در قرن هفتم میلادی، بازرگانان چینی استفاده از آنچه که ما امروزه به آن سفته می‌گوییم، را آغاز کردند. دشواری حمل سکه‌های طلا و احتمال دزدیده شدن آنها در سفر دو دلیل عمده چاپ پول در آن زمان بود. چینی‌ها، سکه‌های طلای خود را به یک شخص یا نهاد مورد اعتماد می‌سپردند و به جای آن رسیدی که مقدار طلای آنها را در آن نوشته شده بود را برای معامله کردن استفاده می‌کردند.

۵- اولین پول کاغذی جهان

 دولت چین که به مزایای اقتصادی چاپ پول پی برده بود، اولین کشوری بود که در قرن دهم میلادی چاپ اولین پول کاغذی در جهان را به صورت انحصاری آغاز کرد و در اواخر قرن دوازدهم میلادی بود که قابلیت تبدیل پول را به حالت تعلیق درآمد.

۶- چاپ اسکناس توسط بانکها

بسیاری از کشورهای اروپایی تا قرن ۱۶ میلادی همچنان از سکه‌های ضرب شده به عنوان پول استفاده می‌کردند. در نهایت بانکها، اسکناس‌های کاغذی را چاپ کرده و از آنها برای خدمات‌دهی به سپرده‌گذاران و وام‌گیرندگان استفاده کردند. در نتیجه مردم می‌توانستند با این پول کاغذی به خرید کالاها و خدمات بپردازند و با پس دادن اسکناس‌‌ به بانک نیز، طلا یا نقره معادل آن را دریافت کنند.

۷- استفاده از پول در خارج از کشور

اولین شکل صادرات پول توسط فرانسه به کشور مستعمره‌اش (کانادا) در سال ۱۶۸۵ انجام شد. در واقع دولت‌های استعماری از IOU‌ها (نوعی سند که نشان‌دهنده بدهی است) استفاده می‌کردند. برای مثال سربازان فرانسوی در کانادا از کارت‌های بازی که مهر دولت فرانسه را بر خود داشت، به جای پول نقد استفاده می‌کردند.

۸- استاندارد طلا

در دهه ۱۸۷۰ استاندارد طلا شکل گرفت. بر اساس این استاندارد، هر کشور مجاز به چاپ پول به اندازه مقدار ذخایر طلای موجود در کشور خود بود.

۹- پول بدون پشتوانه

در سال ۱۹۷۱، آمریکا اعلام کرد که دلار دیگر به پشتوانه طلا چاپ نخواهد شد. از آن موقع تاکنون کشورها بدون پشتوانه طلا یا نقره، به چاپ پول می‌پردازند. این قضیه، مفهومی به نام پول بدون پشتوانه یا فیات (Fiat Currency) را به وجود آورده است.

پولی که ما در روزمره با آن سروکار داریم از دلار و یورو گرفته تا ریال ایران، از نوع فیات است. با این حال پشتوانه پول کاغذی در زمان حاضر، اقتصاد کشور صادرکننده و میزان عرضه و تقاضا برای آن است.

۱۰- پول الکترونیکی

در اواخر قرن بیستم ما شاهد مفهوم دیگری از پول به نام پول الکترونیکی بودیم. کارت بانکی (Debit Card) که با استفاده از به خرید کالاها می‌پردازید، نمونه‌ای از پول الکترونیکی است. از دیگر نمونه‌های آن می‌توان به دِبیت کارت (Credit card)، پی پال، وبمانی و ... اشاره کرد.

۱۱- ارز دیجیتال

در اوایل قرن بیست و یکم بود که رمزارزها به وجود آمدند. ارز دیجیتال نیز نوعی پول است که با استفاده از پروتکل‌های رمزنگاری شده، طراحی شده است. با این حال، ارز دیجیتال هنوز نتوانسته همچون ارز فیات یا همان پول کاغذی در جوامع برای خرید و فروش کالاها و خدمات استفاده شود.

ظهور انواع ارزهای کاغذی در جهان

در ادامه مبحث تاریخچه پول در جهان باید به چاپ پول کاغذی توسط کشورهای اروپایی اشاره کرد. رواج پول کاغذی، تجارت بین‌المللی را گسترش داد و بازرگانان با خرید ارز کاغذی کشورهای دیگر به تجارت پرداختند. خرید و فروش ارز کشورهای خارجی منجر به تشکیل بزرگترین بازار مالی در جهان یعنی فارکس (Forex) شد.

تاریخ‌نگاران از این دوره با عنوان «جنگ ارزی» یاد می‌کنند چرا که در این مبادله جهانی، ارزش ارز کاغذی هر کشوری که ثبات بیشتر و وضعیت اقتصادی بهتری داشت، بیشتر بود. در قسمت تاریخچه فارکس به شکل مفصل، داستان شکل‌گیری بازار تبادل ارزهای خارجی را شرح داده‌ایم.

تاریخچه پول در ایران

قبل از انتشار اسکناس در ایران، انواع سکه‌ها با نام‌های مختلف به عنوان پول، استفاده می‌شده است.

۱- دریک؛ هخامنشیان

دریک، سکه‌ای از جنس طلا بود که روی آن نقش یک کماندار حکاکی شده بود.

۲- پشیز؛ ساسانیان

پشیز، به سکه‌های مسی و برنزی گفته می‌شد که معادلِ درصدی از واحد پولی «درم» بود.

۳- دینار؛ ساسانیان

دینا یا دنار، سکه‌ای از جنس طلا بود که بعدها به زبان عربی وارد شد.

۴- محمودی؛ غزنویان

واحد پولی ایران در زمان سلطان محمود غزنوی، «محمودی» بود.

۵- چاو؛ ایلخانیان

اولین پول کاغذی ایران، چاو بود که با حمله مغول‌ها و تسلط به ایران، تولید شد. جالب است بدانید که اولین اسکناس ایرانی در شهر تبریز و در مکانی به نام «چاوخانه» چاپ می‌شد.

۶- صنار؛ صفویه

به سکه‌های مسی که ارزشی معادل ۱۰۰ دینار داشتند، صنار گفته می‌شد.

۷- عباسی؛ صفویه

عباسی، سکه‌های از جنس نقره و مس بودند که ارزش کمتری در برابر سکه‌های طلا (اشرفی) در زمان صفویه داشتند.

۸- نادری؛ افشاریه

در زمان نادر شاه افشار، پول رایج کشور «نادری» بود.

۹- واحدهای پولی رایج در زمان قاجاریه

رواج اسکناس یا پول کاغذی در ایران برای اولین بار در زمان قاجاریان شکل گرفت. در سال ۱۸۸۹ پس از تاسیس بانک شاهنشاهی، نخستین سری اسکناس‌های ایرانی در انگلستان به چاپ رسید. این اسکناس‌ها به واحد تومان بوده و با ارزش ۱ تا ۱۰۰۰ تومان چاپ می‌شدند.

۱۰- ریال؛ پهلوی

از زمان پهلوی، واحد پول ایران به ریال که معادل یک دهم تومان است، تغییر کرد.

معرفی کتاب؛ تاریخچه پول

اگر به پول و نحوه پیدایش آن در جهان علاقه‌مند هستید، می‌توانید جهت تکمیل اطلاعات خود در این زمینه از کتاب تاریخچه پول استفاده کنید. در ادامه دو کتاب مهم در زمینه پیدایش پول را به شما معرفی خواهیم کرد.

1. کتاب تاریخچه پول (The History of Money) نوشته جک ودرفورد

اگر به مطالعه در زمینه تحول مفهوم پول و نحوه استفاده از آن در گذشته تا زمان حال علاقه دارید، این کتاب را از دست ندهید. این کتاب نشان می‌دهد که چگونه پول و اشکال گوناگون آن زندگی ما را تحت تاثیر قرار داده است.

2. کتاب برآمدن پول؛ تاریخ مالی جهان (The Ascent of Money) اثر نیل فرگوسن

در این کتاب، پول و امور مالی به عنوان شالوده تاریخ در نظر گرفته شده‌اند. فرگوسن در کتاب برآمدن پول نشان می‌دهد که چگونه رویدادهایی همچون رنسانس و دلالان ارز ایتالیایی، انقلاب فرانسه و حباب بازار سهام به یکدیگر مرتبط هستند.

در انتهای مبحث تاریخچه پول بایستی به این نکته مهم اشاره کنیم که امروزه، استفاده از پول بدون پشتوانه در کشوری که شرایط اقتصادی نامطلوبی دارد، ارزش سرمایه افراد را کم و کمتر می‌کند. اوضاع نامطلوب اقتصادی و خلق پول توسط بانکها، نقدینگی را در جامعه افزایش داده و همین موضوع منجر به ظهور تورم می‌شود.

همه‌ی ما در کشور ایران با مفهوم تورم که به معنای افزایش سطح عمومی قیمت کالاها و خدمات است، به نوعی آشنا هستیم و می‌دانیم که با رشد نرخ تورم، ارزش ریال ایران کمتر می‌شود. به همین علت عاقلانه است که جهت حفظ ارزش سرمایه خود در برابر تورم، سرمایه‌گذاری کنید.

اگر نمی‌دانید کدام بازار مالی برای سرمایه‌گذاری مناسب است و چه زمانی، بهترین موقع برای ورود به آن بازار جهت کسب بیشترین سود ممکن است، به انجمن خبرگان سرمایه‌گذاری در ایران مراجعه کرده و از انواع سیگنال خرید طلا و سکه، دلار، سهام، خودرو و مسکن استفاده کنید.

جهت مطالعه بیشتر در مورد مبحث پول و جایگاه آن در اقتصاد از مقالات زیر استفاده کنید.

• پول چیست؟
• پشتوانه پول چیست و انواع آن کدام است؟
• پایه پولی چیست؟
• پولشویی چیست؟
• ارزش زمانی پول چیست؟

سوالات متداول

۱- قبل از اختراع پول از چه ابزاری برای تجارت استفاده می‌شد؟

قبل از اختراع پول، مردم کالاها و خدمات خود را با یکدیگر مبادله می‌کردند. برای مثال یک دامدار، گوشت را با سبزیجات یک کشاورز مبادله می‌کرد.

۲- پول کاغذی اختراع کدام کشور است؟

کشور چین، پول کاغذی را اختراع و استفاده از آن را رواج داد.

۳- اولین پول کاغذی در ایران در چه زمانی منتشر شد؟

اولین پول کاغذی در ایران «چاو» نام داشت که در زمان ایلخانیان چاپ می‌شد. با این حال در زمان قاجاریه برای اولین بار اسکناسی که واحد آن تومان بود، رواج یافت.