سیاست تسهیل کمی (Quantitative easing) چیست؟

تسهیل کمی (Quantitative Easing) یکی از ابزارهای غیرمتعارف در سیاست‌های پولی است که طی آن، بانک مرکزی، اوراق قرضه دولتی یا شرکتی را در بازار آزاد می‌خرد. بانک مرکزی با این کار، عرضه پول (نقدینگی) را بیشتر کرده و از این طریق، نرخ بهره را کم می‌کند.

کلمه «تسهیل» به معنی آسان‌ کردن و کلمه «کمی» به معنای کمیت و مقدار است. بنابراین، عبارت تسهیل کمی در اقتصاد به معنی فراهم‌ کردن شرایط مساعد اقتصادی از طریق افزایش مقدار پول است.

نکات کلیدی

• تسهیل کمی (QE) به معنی خرید مقادیر زیادی از اوراق قرضه یا سایر اوراق بهادار توسط بانک مرکزی برای دستیابی به اهداف سیاست پولی خود است.
• در گذشته، بانک‌های مرکزی وقتی که نرخ بهره خود را نزدیک به صفر رسانده‌ اما همچنان به محرک‌های دیگری برای رشد اقتصادی نیاز داشتند، از ابزار QE استفاده می‌کردند.
• نحوه کار سیاست تسهیل کمی به این شکل است که بانک مرکزی با خرید اوراق قرضه دولتی، نقدینگی را افزایش داده و نرخ بهره بلندمدت را کاهش می‌دهد.
• در نهایت، افزایش نقدینگی و کاهش هزینه استقراض می‌تواند منجر به افزایش رشد اقتصادی و افزایش قیمت دارایی‌های مالی، به ‌ویژه سهام شود.

جایگاه نرخ بهره و تسهیل کمی در سیاست‌های پولی بانک مرکزی چیست؟

بانک مرکزی برای رسیدن به هدف خود در کنترل تورم و ثابت نگه ‌داشتن آن در یک نرخ مشخص از دو ابزار عمده استفاده می‌کند: نرخ بهره و تسهیل کمی.

۱- نرخ بهره؛ وقتی که بانک مرکزی قصد کاهش تورم را داشته باشد، نرخ بهره را افزایش می‌دهد. نرخ بهره بیشتر به معنای افزایش هزینه وام و همچنین افزایش بازدهی سپرده‌گذاری در بانک است. در نتیجه، مردمی که پول کمتری در اختیار دارند، کمتر مصرف خواهند کرد و میزان تولید نیز کم می‌شود. با کاهش مخارج در اقتصاد، نرخ تورم پایین می‌آید.

هنگامی که رشد اقتصادی کم و قیمت‌ها بیش از حد کاهش یافته و رکود به وجود آمده باشد، بانک مرکزی نرخ بهره را کاهش می‌دهد. کاهش نرخ بهره، علاوه بر اینکه اقتصاد را برای رشد بیشتر تحریک می‌کند، منجر به افزایش تورم هم خواهد شد.

۲- تسهیل کمی؛ بانک مرکزی از ابزار QE به منظور کاهش هرچه بیشترِ نرخ بهره در شرایطی که نرخ بهره بسیار پایین و نزدیک به صفر است، استفاده می‌کند.

سیاست تسهیل کمی چه زمانی اجرا می‌شود؟

سیاست پولی تسهیل کمی (QE) اغلب زمانی اجرایی می‌شود که رشد اقتصادی متوقف شده یا اقتصاد به دلایلی همچون کاهش تقاضا، دچار رکود یا بحران شده است. در چنین شرایطی که معمولاً نرخ بهره بسیار پایین آمده و کاهش مجدد آن تاثیری در رشد اقتصادی نخواهد داشت، بانک مرکزی سیاست تسهیل کمی را اجرایی می‌کند. بنابراین:

• در صورت از بین رفتن قدرت «کاهش نرخ بهره» برای ایجاد تحرک در اقتصاد، بانک مرکزی سیاست تسهیل کمی را دنبال می‌کند.

تأثیر سیاست تسهیل کمی بر بورس چیست؟

در اغلب موارد، قیمت سهام تحت تأثیر اجرای سیاست تسهیل کمی بیشتر می‌شود. در واقع، سیاست QE به طور مستقیم و غیرمستقیم بر قیمت سهام تأثیر می‌گذارد. هنگامی که بانک مرکزی، اوراق قرضه را می‌خرد، حجم نقدینگی (یا عرضه پول) افزایش می‌یابد. این حجم از نقدینگی می‌تواند به سمت بورس رفته و منجر به افزایش قیمت سهام شود.

از طرف دیگر، سیاست تسهیل کمی منجر به کاهش نرخ بهره بلندمدت و هزینه استقراض می‌شود. در این حالت، جذابیت سپرده‌گذاری در بانک کمتر شده و مردم تمایل بیشتری به سرمایه‌گذاری بر روی دارایی‌های پرریسک‌تر همچون سهام پیدا می‌کنند. از آنجایی که افزایش تقاضا با افزایش قیمت همراه است، بازار سهام رشد خواهد کرد.

سیاست تسهیل کمی تنها یکی از فاکتورهای علم اقتصاد کلان است. سرمایه‌گذاران و اقتصاددانان با استفاده از این علم، ارتباطات متغیرهای اقتصادی همچون نرخ بهره، تورم، تولید ناخالص داخلی، سیاست‌های پولی و ... را بررسی کرده و بهترین فرصت‌های سرمایه‌گذاری در بازارهای مالی همچون بورس، طلا و ... را به دست می‌آورند.

هرچند در نگاه اول، یادگیری اقتصاد کلان ممکن است سخت به نظر برسد اما با حضور در کلاسی که مدرس آن، شخصی است که عمده ثروت خود را از طریق دانش اقتصادی به دست آورده، این فرآیند به ظاهر سخت، آسان و کاربردی می‌شود.

 دوره اقتصاد کلان با تدریس هومن مقراضی یکی از بهترین منابعی است که با استفاده از آن خواهید توانست، دانش کاربردی مورد نیاز برای سرمایه گذاری در انواع بازارهای مالی داخلی همچون بورس و طلا و بازارهای خارجی همچون فارکس را به دست بیاورید.

• در طی این دوره و انجام ‌تمرین‌های آن یاد خواهید گرفت که پول خود را کِی و در کدام بازار سرمایه‌گذاری کنید.

روش اجرای سیاست تسهیل کمی چگونه است؟

برای اجرای سیاست تسهیل کمی، بانک مرکزی اوراق قرضه دولتی یا شرکتی را از بازار آزاد می‌خرد. به این شکل، پول جدیدی را منتشر کرده و در ازای خرید این اوراق، به دولت پول پرداخت می‌کند. این پول جدید تحت عنوان «ذخایر بانکی» طبقه‌بندی شده و پایه پولی را افزایش می‌دهد.

پس از خرید اوراق قرضه توسط بانک مرکزی اوراق قرضه، قیمت این اوراق بیشتر می‌شود. چرا؟ چون افزایش تقاضا منجر به افزایش قیمت می‌شود.

اما قیمت اوراق قرضه و نرخ بازدهی آن‌ها به یکدیگر وابسته است. بنابراین، با افزایش قیمت اوراق قرضه، نرخ بازدهی آن‌ها کم می‌شود. بانک مرکزی با این کار، نرخ بهره بلندمدت را کاهش داده و در نتیجه مصرف‌کنندگان و شرکت‌ها می‌توانند با هزینه کمتری وام گرفته و میزان تولید و مصرف را افزایش دهند. این عمل، منجر به تحریک اقتصاد برای رشد بیشتر خواهد شد.

قیمت اوراق قرضه در روند اجرای سیاست تسهیل کمی چه تغییری می‌کند؟

در اینجا با یک مثال، نقش خرید اوراق قرضه دولتی در اجرای سیاست تسهیل کمی را توضیح می‌دهیم. فرض کنید، قیمت یک ورقه از اوراق قرضه ۱۰۰ دلار و نرخ بازدهی ثابت (= کوپن) آن سالانه ۵٪ است.

بنابراین یک ورقه ۱۰۰ دلاری، کوپنی ۵ دلاری خواهد داشت. وقتی بانک مرکزی مقدار زیادی از این اوراق را می‌خرد، قیمت آن‌ها در مقایسه با کوپن‌شان افزایش پیدا می‌کند.

اگر قیمت اوراق قرضه از ۱۰۰ دلار به ۱۲۰ دلار برسد، کوپن ۵ دلاری برای قیمت ۱۲۰ دلار، نشان‌دهنده این موضوع است که نرخ بازدهی این اوراق از ۵٪ به ۴.۲٪ کاهش یافته است. در نهایت، با کاهش نرخ بهره از این طریق، سیاست تسهیل کمی در راستای رشد اقتصادی عمل می‌کند.

تأثیر سیاست تسهیل کمی بر تورم چیست؟

سیاست تسهیل کمی نرخ بهره بلندمدت را کاهش می‌دهد و از این طریق نرخ تورم را افزایش می‌دهد. در نتیجه، تولیدکنندگان می‌توانند با هزینه کمتری از بانک وام گرفته و تولیدات خود را افزایش دهند.

هزینه وام برای خانواده‌ها هم کمتر شده و در نتیجه میزان مخارج و مصرف آن‌ها بیشتر می‌شود. به عنوان مثال، می‌توان به نرخ‌های بهره پایین‌تر وام‌های مسکن اشاره کرد. با کاهش نرخ بهره، جذابیت این وام‌ها برای خانواده‌ها بیشتر می‌شود.

در نهایت، افزایش مخارج در اقتصاد منجر به افزایش قیمت کالاها و خدمات یعنی همان افزایش تورم خواهد شد. بنابراین، استفاده از سیاست تسهیل کمی در شرایطی که نرخ تورم بسیار پایین است، مؤثر خواهد بود.

تاریخچه سیاست تسهیل کمی

سیاست پولی Quantitative Easing ابتدا در کشور ژاپن معرفی و به کار گرفته شد. سپس سایر کشورها همچون آمریکا، انگلستان و اتحادیه اروپا برای مبارزه با بحران‌های مالی از آن استفاده کردند.

ژاپن در اواخر دهه ۱۹۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰، با رکود اقتصادی بلندمدتی مواجه بود؛ با اینکه نرخ بهره نزدیک صفر بود، اما به علت کاهش تقاضا، اقتصاد رشد چندانی نداشت و نرخ تورم بسیار پایین بود.

بانک مرکزی ژاپن در سال ۲۰۰۱ با اجرای سیاست QE، نقدینگی را افزایش داد. هرچند تأثیر آن اندک بود و پس از آن نیز ژاپن درگیر تورم پایین و سرعت اندک رشد اقتصادی بود.

بررسی مثال‌هایی واقعی از اجرای سیاست تسهیل کمی در جهان

در این قسمت به بررسی چندین مثال از سیاست تسهیل کمی و نقش آن در اقتصاد خواهیم پرداخت.

۱- در سال ۲۰۰۸ و شروع بحران اقتصادی جهانی، بانک مرکزی آمریکا (فدرال رزرو) سیاست تسهیل کمی را (برای مقابله با رکود و تورم منفی) با خرید دارایی‌هایی مثل اوراق قرضه دولتی و اوراق بهادار با پشتوانه وام‌های رهنی (MBS) اجرایی کرد.

۲- به گزارش وب سایت بانک انگلستان، در ماه مارس سال ۲۰۰۹، این کشور در پاسخ به بحران مالی جهانی برای اولین بار از ابزار QE استفاده کرد.

پس از آن بحران بدهی در منطقه یورو در سال ۲۰۱۲، رای به خروج انگلستان از اتحادیه اروپا (Brexit) در ژوئن ۲۰۱۶ و شروع همه‌گیری کووید-‌۱۹ در سال ۲۰۲۰ میلادی موارد دیگری بودند که منجر به اجرای سیاست تسهیل کمی شدند.

 بانک انگلستان برای کاهش نرخ بهره بلندمدت و افزایش مخارج در اقتصاد، در مجموع ۸۹۵ میلیارد پوند اوراق قرضه را در راستای اجرای سیاست پولی QE خریداری کرده است.

سیاست سخت‌گیری کمی یا QT چیست؟

سیاست سخت‌گیری کمی (Quantitative Tightening) درست در نقطه مقابل سیاست تسهیل کمی قرار دارد. در شرایطی که نرخ تورم افزایش می‌یابد، بانک مرکزی با اجرای این سیاست، نرخ بهره بلندمدت را افزایش داده و حجم نقدینگی را کاهش می‌دهد. در نتیجه میزان تقاضا و مخارج در اقتصاد کمتر شده و به تدریج قیمت کالاها و خدمات نیز کمتر می‌شود.

برای اجرای سیاست QT یا انقباض کمی، بانک مرکزی با نخریدن اوراق قرضه یا فروش فعال اوراق قرضه و یا ترکیبی از هر دو روش، حجم پول در گردش را کمتر می‌کند.

مزایای سیاست تسهیل کمی

استفاده از تسهیل کمی به عنوان یک ابزار غیرمتعارف پولی، مزایای متعددی به ویژه در دوران رکود یا بحران اقتصادی دارد.

• افزایش وام‌دهی؛ کاهش نرخ بهره که در اثر سیاست تسهیل کمی ایجاد می‌شود، منجر به افزایش وام‌دهی بانکها به خانواده‌ها و تولیدکنندگان می‌شود.
• افزایش رشد اقتصادی؛ افزایش نقدینگی که منجر به افزایش وام‌دهی بانکها می‌شود، می‌تواند میزان مخارج مصرف‌کننده و سرمایه‌گذاری در فعالیتهای تولیدی را افزایش داده و در نهایت رشد اقتصادی را بیشتر کند.
• رشد بازار بورس؛ کاهش نرخ بهره می‌تواند به رشد قیمت‌ها در بازار سهام منجر شود.
• کاهش نرخ بیکاری؛ با خروج از رکود و افزایش تقاضا، کسب‌وکارها فعالیت خود را بیشتر کرده و در نتیجه، افراد بیشتری را استخدام می‌کنند.
• جلوگیری از تورم منفی؛ اجرای سیاست تسهیل کمی مانع از کاهش شدید قیمت‌ها و تورم منفی می‌شود.

معایب سیاست تسهیل کمی

اگرچه تاثیر سیاست کمی بر بازار بورس نسبتا مشخص است اما اثرگذاری در آن اقتصاد به طور دقیق قابل اندازه‌گیری نیست. در واقع، اجرای سیاست تسهیل کمی با مخاطراتی همراه است که در این قسمت آن‌ها را بررسی می‌کنیم.

• افزایش تورم؛ اجرای سیاست تسهیل کمی موجب افزایش نقدینگی می‌شود و افزایش نقدینگی هم افزایش تورم را به دنبال خواهد داشت.
• رکود تورمی؛ اگر سیاست تسهیل کمی موثر واقع نشده و اقتصاد را تحریک نکند، می تواند رکود تورمی ایجاد کند. شرایطی که با کاهش رشد اقتصادی و افزایش نرخ بیکاری همراه است.
• کاهش ارزش ارز داخلی؛ استفاده از ابزار QE در اقتصاد می‌تواند با افزایش عرضه پول، ارزش پول داخلی را هم کمتر کند. اگرچه این فرآیند به تولیدکنندگان داخلی کمک می‌کند اما منجر به گران شدن واردات، افزایش هزینه تولید و بیشتر شدن قیمت کالاهای مصرفی خواهد شد.
• بحران اعتباری: اگرچه سیاست تسهیل کمی به افزایش نقدینگی منجر می‌شود، اما بانک مرکزی نمی‌تواند بانک‌های تجاری را مجبور به وام دادن کند یا تولیدکنندگان و خانواده‌ها را مجبور به استقراض و وام گرفتن کند. در نتیجه، بحران اعتباری ایجاد می‌شود که در آن بانک‌ها نقدینگی را ذخیره می‌کنند و تولیدکنندگان هم به دلایلی همچون عدم اطمینان اقتصادی یا معیارهای سخت‌گیرانه دریافت وام، از گرفتن وام حتی با نرخ‌های بهره پایین‌تر صرف‌نظر می‌کنند.
• توزیع نابرابر ثروت: افرادی که قبل از اجرای سیاست QE، مالک سهام، اوراق قرضه و یا املاک متعدد هستند، پس از کاهش نرخ بهره و افزایش قیمت این دارایی‌ها، ثروت بیشتری به دست می‌آورند. اما خانواده‌های کم‌درآمد که دارایی‌های مالی چندانی ندارند، همچنان فقیر می‌مانند.

سخن پایانی

در این قسمت سیاست پولی تسهیل کمی (QE) را بررسی کرده و دانستیم که بانک مرکزی در زمان رکود یا برای ایجاد تحرک و افزایش رشد اقتصادی، این سیاست را اجرایی می‌کند.

سیاست QE، منجر به افزایش پایه پولی و نقدینگی شده و در نهایت نرخ بهره را کاهش خواهد داد. با کاهش نرخ بهره، پتانسیل لازم برای تولید و مصرف بیشتر و در نتیجه رشد اقتصادی، بیشتر می‌شود. با این حال، به‌کارگیری نابه‌جای این سیاست می‌تواند خطر افزایش تورم را به دنبال داشته باشد.

جهت آشنایی با سایر موضوعات اقتصادی مرتبط با سرمایه‌گذاری از مقالات زیر استفاده کنید.

• نرخ بهره خنثی (Neutral Rate of Interest) چیست؟
• تفاوت نرخ بهره اسمی و واقعی
• تاثیرات افزایش نرخ بهره در اقتصاد و فارکس
• تاثیرات کاهش نرخ بهره در اقتصاد و فارکس
• اثرات تورم در اقتصاد
• بررسی اثرات تورم بر سرمایه گذاری
• ارتباط نقدینگی و پایه پولی
• نظریه مقداری پول (QTM) چیست؟

سوالات متداول

۱- QE در اقتصاد چیست؟

QE مخفف عبارت Quantitative Easing و به معنی تسهیل کمی است. تسهیل کمی، سیاستی پولی است که طی آن بانک مرکزی با خرید اوراق قرضه در بازار آزاد، نقدینگی را افزایش داده و در نتیجه‌ی آن نرخ بهره کاهش یافته و پتانسیل افزایش رشد اقتصادی بیشتر می‌شود.

۲- QT در اقتصاد چیست؟

QT مخفف عبارت Quantitative Tightening و به معنی انقباض کمی یا سخت‌گیری کمی است. انقباض کمی، یک نوع سیاست پولی است که درست در مقابل سیاست تسهیل کمی قرار می‌گیرد. در این روش، بانک مرکزی با عدم تمدید اوراق قرضه سررسید شده یا فروش آن‌ها، نرخ بهره بلندمدت را افزایش می‌دهد. هدف بانک مرکزی از اجرای این سیاست، کاهش حجم نقدینگی و در نتیجه کاهش نرخ تورم است.

۳- آیا سیاست تسهیل کمی، همان چاپ پول است؟

خیر. هرچند این دو مفهوم هدف‌گذاری مشابهی در اقتصاد دارند، اما سیاست تسهیل کمی، معادل چاپ پول نیست. چاپ پول، خلق مستقیم پول توسط بانک مرکزی است. در روش تسهیل کمی، بانک مرکزی با خرید اوراق قرضه، نقدینگی را به سیستم مالی تزریق می‌کند.