تراز تجاری (Balance of trade) یا به اختصار BOT، تفاوت ارزش پولی واردات و صادرات کالاها و خدمات یک کشور در یک دوره زمانی معین است. تراز تجاری بزرگترین جزء از تراز پرداختها (مجموع کل معاملات اقتصادی بین یک کشور و شرکای تجاری آن در سراسر جهان) در یک کشور است.
تراز تجاری، متغیری است که از آن جهت اندازه‌گیری قدرت نسبی اقتصاد یک کشور استفاده می‌شود. کشوری که صادرات بیشتری نسبت به واردات خود دارد، دارای تراز تجاری مثبت است و کشوری که واردات بیشتری نسبت به صادرات خود دارد، دارای تراز تجاری منفی است.
در ادامه به زبان ساده و همراه با مثال مفهوم تراز تجاری و کاربرد آن در اقتصاد و بازارهای مالی همچون فارکس را شرح خواهیم داد و در نهایت به بررسی تراز تجاری ایران خواهیم پرداخت.
تراز تجاری یا Trade Balance در اقتصاد به درآمد ناشی از صادرات منهای هزینه واردات اشاره دارد. کشورهایی با تراز تجاری مثبت، بازار خارجی فعالی برای فروش محصولات خود را دارند. بدین معنی که پس از تولید کالاها و برطرف کردن تقاضا در مرزهای داخلی، امکان صادر کردن کالاها برای تقاضای مشتریان خارجی نیز وجود دارد. طبیعتا با فروش محصولات داخلی به خارجیان، پول بیشتری به کشور وارد شده و قدرت اقتصادی کشور بیشتر می‌شود.
از طرف دیگر، کشورهایی که تراز تجاری منفی دارند بیشتر به واردات و کالاهای خارجی متکی بوده و ممکن است اقتصاد ضعیف‌تری داشته باشند.
تراز تجاری منفی یا کسری تجاری به معنای بیشتر بودن ارزش واردات یک کشور نسبت به ارزش صادرات آن در یک دوره زمانی معین است.
تراز تجاری مثبت یا مازاد تجاری به معنای بیشتر بودن ارزش صادرات یک کشور نسبت به ارزش واردات آن در یک دوره زمانی معین است.
مازاد تجاری می‌تواند ناشی از :
مازاد تجاری می‌تواند ناشی از :
جهت محاسبه تراز تجاری که به آن خالص صادرات (Net Exports) نیز گفته می‌شود، از فرمول زیر استفاده می‌شود:
فرض کنید میزان صادرات آمریکا در یک سال معادل ۵۰۰ میلیون دلار و میزان واردات آن معادل ۴۵۰ میلیون دلار باشد. در این صورت:
بنابراین در این مثال، تراز تجاری آمریکا مثبت است. در واقع، میزان مازاد تجاری این کشور، ۵۰ میلیون دلار است.
تراز تجاری یکی از فاکتورهای مهم اقتصاد کلان و تحلیل فاندامنتال در بازار فارکس است. به طوری که با بیشتر شدن میزان صادرات یک کشور، احتمال افزایش قیمت ارز آن کشور و کمتر شدن میزان صادرات احتمال کاهش قیمت ارز آن کشور وجود دارد.
به طور کلی، ارزش ارز کشورهایی با مازاد تجاری یا کسری تجاری در حال کاهش در بازار فارکس تقویت می‌شود. در واقع، میزان صادرات یک کشور با میزان تقاضا برای ارز آن کشور رابطه مستقیمی دارد. چراکه کشورهای وارکننده باید ارز خود به ارز داخلی کشور صادرکننده تبدیل کنند. افزایش تقاضا برای یک ارز نیز موجب تقویت ارزش آن می‌شود.
در موارد ِ کسری تجاری یا مازاد تجاری در حال کاهش، کشور واردکننده مجبور است ارز خود را به ارز کشورهای خارجی صادرکننده کالا تبدیل کند. همین امر منجر به افزایش عرضه ارز یک کشور شده و ارزش آن در بازار فارکس را کاهش می‌دهد.
تراز تجاری، تفاوت میان واردات و صادرات کالاها و خدمات یک کشور است در حالی که تراز پرداختها شامل تمام مبادلات اقتصادی از جمله تجارت کالاها و خدمات، سرمایه مالی و نقل و انتقالات مالی نیز می‌شود. در واقع، تراز تجاری بخشی از تراز پرداختها (BOP) است.
جهت محاسبه تراز پرداختها از سه حساب استفاده می‌شود:
حساب جاری، فصل مشترک تراز تجاری و تراز پرداختها است که شامل تراز تجاری، درآمد خالص دریافتی از سرمایه گذاریهای خارجی و خالص نقل و انتقالات مالی جاری می‌شود.
برای درک جایگاه تراز تجاری در تحلیل بنیادی به مدل ارزش گذاری زیر دقت کنید:
معامله‌گران باید از این نکته آگاه باشند که با افزایش درآمد ملی، میزان تقاضا برای واردات افزایش پیدا می‌کند. واردات بیشتر منجر به عملکرد نامطلوب فاکتور تراز تجاری (افزایش کسری تجاری یا کاهش مازاد تجاری) خواهد شد. در اینجا نرخ تبادل ارز به عنوان فاکتوری برای بازگرداندن تعادل بر هم خورده تراز پرداختها عمل می‌کند. به عبارت دیگر:
در نتیجه:
بدین گونه اثر منفی افزایش درآمد ملی بر حساب جاری جبران می‌شود. رابطه قیمت جفت ارزها در فارکس و تراز تجاری به همین جا ختم نشده و دارای جزئیات و نکات بسیار مهم دیگری نیز هست. علاوه بر این، جهت انجام تحلیل بنیادی فارکس بایستی مجموعه‌ای از متغیرهای اقتصاد کلان را در کنار یکدیگر تجزیه و تحلیل کرد. به همین دلیل پیشنهاد می‌کنیم برای موفقیت در این بازار به دوره اقتصاد کلان و فاندامنتال فارکس مراجعه کنید. در این دوره، مفاهیم اقتصاد کلان به دور از پیچیدگیهای فرمولها و با هدف به کارگیری در فارکس و سایر بازارهای مالی به زبانی ساده توسط استاد هومن مقراضی آموزش داده می‌شوند.
تراز تجاری می‌تواند از روشهای مختلفی بر نرخ ارز کشورها (و برعکس) تاثیر بگذارد. ما در این قسمت به دو مورد مهم اشاره خواهیم کرد.
۱- هنگامی که ارزش ارز یک کشور افزایش پیدا می‌کند، قیمت کالاها و خدمات تولید شده توسط آن کشور در بازارهای خارجی افزایش می‌یابد. در نتیجه، کالاهای وارداتی برای مردم این کشور ارزان‌تر است اما تولیدکنندگان داخلی برای صادرات و فروش کالاهای خود در خارج از کشور با مشکل روبه رو می‌شوند چراکه قیمت این کالاها برای خارجیان گران‌تر است. در نهایت، افزایش ارزش ارز یک کشور می‌تواند منجر به کاهش صادرات و افزایش واردات شود و این جریان نیز منجر به ایجاد تراز تجاری منفی یا کسری تجاری خواهد شد.
۲- افزایش مداوم سطح کسری تجاری در یک کشور به همراه بدهیهای خارجی، دیدگاه بازار را نسبت به ارز این کشور تغییر خواهد داد؛ نرخ ارز تعادلی بلندمدت چنین کشوری از دیدگاه بازار، با کاهش قیمت همراه خواهد بود.
به منظور پیش بینی قیمت ارزهای خارجی با استفاده از تراز تجاری باید به رابطه میان تراز تجاری مثبت و به تعادل رسیدن آن با افزایش قیمت ارز و تراز تجاری منفی و به تعادل رسیدن آن با کاهش قیمت ارز دقت کنید. به زبان ساده:
فرض کنید قیمت نفت، افزایش قابل توجهی پیدا می‌کند. در نتیجه، کشورهای صادرکننده نفت مانند کشورهای حوزه خلیج فارس، آمریکا، روسیه و ... وضعیت مطلوبی در تراز تجاری را تجربه خواهند کرد و این امر منجر به ایجاد فشار صعودی بر نرخ ارز تعادلی این کشورها می‌شود. از طرف دیگر، کشورهای واردکننده نفت شرایط نامطلوبی را در تراز تجاری تجربه خواهند کرد که ممکن است به کسری تجاری آنها منجر شود و در نتیجه آن ارزش پول آنها کاهش خواهد یافت.
کسری تجاری آمریکا طی سالها به افزایش خود ادامه داده است. با اینکه در ابتدای مقاله از کسری تجاری به عنوان عاملی منفی در اقتصاد اشاره کردیم اما در اینجا باید عنوان کنیم که تاکنون هیچ نشانه‌ای از اینکه تراز منفی تجاری به اقتصاد آمریکا ضربه زده باشد، به اثبات نرسیده است. در واقع، اقتصاد آمریکا با اینکه از دهه ۱۹۷۰ میلادی کسری تجاری داشته اما در حال تجربه یکی از طولانی‌ترین دوره‌های توسعه است.
در تصویر زیر، تراز تجاری کشور آمریکا در ۱۰ سال گذشته نشان داده شده است. همان طور که مشاهده می‌کنید در تمام این مدت آمریکا کسری تجاری داشته است.
چین کشوری است که برخلاف آمریکا دارای مازاد تجاری است. این تراز تجاری مثبت حتی با وجود شیوع بیماری کرونا نیز به کسری تجاری تبدیل نشد. به نقل از وبسایت Tradingeconomics، در ماه مارس 2024 میلادی، چین مازاد تجاری‌ای معادل 58.55 میلیارد دلاری داشته است.
تصویر بالا، تراز تجاری چین در ۱۰ سال گذشته را نشان می‌دهد. همان طور که مشاهده می‌کنید در تمام این مدت چین مازاد تجاری (ستونهای آبی رنگ) داشته و تنها در ۳ ماه دچار کسری تجاری (ستونهای زرد رنگ) بوده است.
در رسانه‌های داخلی بحث بر سر تراز تجاری ایران و نحوه ارائه اطلاعات آن بسیار است. به همین دلیل تصمیم گرفتیم تا تراز تجاری ایران را با استفاده از اطلاعات سایت Tradingeconomics بررسی کنیم.
بر همین اساس:
تراز تجاری ایران در سال ۱۴۰۲ (تا سپتامبر 2023 میلادی) معادل منفی 4743 میلیون دلار بوده است. تصویر زیر، نمودار تراز تجاری ایران را در ۱۰ سال گذشته نشان می‌دهد. همان گونه که مشاهده می‌کنید از اوایل سال 2020 میلادی، ایران با تراز تجاری منفی یا کسری تجاری رو به رو بوده است.
به طور کلی و نه همیشه، تراز تجاری مثبت در اقتصاد مطلوب و تراز تجاری منفی نامطلوب است اما توجه به این نکته ضروری است که کسری تجاری یا مازاد تجاری همواره نشانه قدرت یا ضعف اقتصادی نیست. برای رسیدن به یک تحلیل صحیح در این خصوص باید عوامل دیگری همچون رشد اقتصادی، نرخ اشتغال و نرخ تورم نیز در نظر گرفته شوند.
در نهایت می‌توان گفت، تراز تجاری به تنهایی شاخصی برای سنجش سلامت اقتصاد یک کشور نیست. در واقع تراز تجاری بایستی در چارچوب چرخه‌های تجاری و دیگر شاخص‌های اقتصادی در نظر گرفته شود. به عنوان مثال:
کشورهایی با کسری تجاری بزرگ برای تامین هزینه‌های تولید کالاها و خدمات، پول قرض می‌گیرند اما کشورهایی با مازاد تجاری بسیار به کشورهایی با کسری تجاری وام می‌دهند.
تراز تجاری یا خالص صادرات در اقتصاد مفهومی است که علاوه بر نشان دادن قدرت نسبی اقتصاد یک کشور، بر ارزش ارز آن در بازار فارکس نیز تاثیرگذار است. به طوری که در اغلب موارد، کشورهایی با کسری تجاری دچار کاهش ارزش ارز و کشورهایی با مازاد تجاری دچار افزایش ارز می‌شوند. البته همان طور که در متن مقاله اشاره شد، این متغیر به تنهایی تعیین کننده وضعیت اقتصادی و ارزش ارز یک کشور در بازار فارکس نیست و برای نتیجه‌گیری بهتر باید سایر متغیرهای اقتصاد کلان را نیز بررسی کرد.
در پایان پیشنهاد می‌کنیم جهت آشنایی با سایر موضوعات اقتصادی تاثیرگذار بر بازارهای مالی از مقالات زیر نیز استفاده کنید.
تراز تجاری، میزان خالص صادرات یک کشور در یک بازه زمانی معین را نشان می‌دهد و از کم کردن ارزش پولی واردات از صادرات به دست می‌آید.
مازاد تجاری یا تراز تجاری مثبت، به معنای بیشتر بودن ارزش صادرات یک کشور نسبت به ارزش واردات آن در یک دوره زمانی معین است.
به طور کلی و نه همیشه مازاد تجاری به عنوان یک عامل مثبت و کسری تجاری به عنوان یک عامل منفی در اقتصاد محسوب می‌شوند اما برای تحلیل دقیق تاثیر تراز تجاری بر اقتصاد باید آن را در چرخه اقتصادی و سایر شاخص‌های اقتصادی بررسی کرد.
کد بازیابی به ایمیل و شماره موبایل ارسال شد
این کد حداکثر 5 دقیقه اعتبار دارد
