ضریب بتا بورس چیست و چگونه محاسبه می شود؟

ضریب بتا (β) معیاری است که میزان ریسک سیستماتیک یا نوسان یک سهم را نسبت به شاخص کل در بورس نشان می‌دهد. سهم‌هایی که ضریب بتا بیشتر از ۱ داشته باشند، نسبت به شاخص کل، ریسک بیشتری دارند. سهم‌هایی هم که ضریب بتا کمتر از ۱ داشته باشند، نسبت به شاخص کل، ریسک کمتری دارند. ضریب بتا یک هم به معنای ریسکی برابر با شاخص کل است. ضریب بتا عمدتا برای سنجش رابطه ریسک سیستماتیک و بازده مورد انتظار در سهام به کار می‌رود. اگر با این تعریف، مفهوم ضریب بتا در بورس را متوجه نشده‌اید، نگران نباشید چون در ادامه درباره ضریب بتا و نحوه محاسبه آن به زبان ساده بیشتر توضیح می‌دهیم.

پیشنهاد ویژه: 10 نکته ی طلایی در بورس

« دانش اقتصادی و سرمایه گذاری مهمترین چیزهایی هستند که باید در زندگی بیاموزید.»

هومن مقراضی

مفهوم ضریب بتا در بورس

ضریب بتا، مفهومی است که برای سنجش میزان ریسک یک سهم یا سبدی از سهم‌ها نسبت به کل بازار به کار برده می‌شود. از آن جایی که شاخص کل در بورس ایران نشان دهنده میزان حرکت کلی سهم‌ها در این بازار است، میزان ریسک یک سهم نسبت به انحرافی که در برابر شاخص کل دارد، سنجیده می‌شود.

ضریب بتا در بورس به زبان ساده یعنی این که سهم شما نسبت به حرکت کلی بازار که با شاخص کل تعیین می‌شود، هم جهت بوده است یا نه و میزان این هم جهتی چقدر بوده است. برای روشن شدن موضوع از یک مثال استفاده می‌کنیم. فرض کنید شما سهام شرکت تامین اجتماعی با نماد «شستا» را خریده‌اید. بعد از مدت یک ماه شستا ۱۰ درصد کاهش قیمت پیدا می‌کند. در همین مدت شاخص کل هم ۱۰ درصد کاهش قیمت پیدا کرده است. این مثال نشان دهنده این است که سهم شما با شاخص کل هم جهت است. در چنین حالتی ضریب بتا مساوی ۱ است.

پیشنهاد مطالعه: ارزش خالص دارایی یا NAV

«ریسک از عدم آگاهی نسبت به کاری که انجام می دهید، نشات می گیرد.»

وارن بافِت

فرمول ضریب بتا در بورس

برای محاسبه ضریب بتا، کواریانس بازده سهم و بازده بازار بر واریانس بازده بازار تقسیم می‌شود.

برای درک بهتر فرمول ضریب بتا، کواریانس و واریانس را توضیح می‌دهیم.

کواریانس: کواریانس نحوه حرکت دو متغیر تصادفی را نسبت به یکدیگر می‌سنجد. برای مثال اگر بازده سهام A، با بیشتر شدن بازده سهام B‌ بیشتر شود و با کمتر شدن بازده سهام B، کمتر شود، بین این دو متغیر کواریانس مثبت وجود دارد. در فرمول ضریب بتا، کواریانس نشان دهنده رابطه تغییرات بازده قیمت سهام و بازده بازار یا شاخص کل است.

واریانس: واریانس پراکندگی چند متغیر را نسبت به یکدیگر در یک مجموعه اندازه گیری می‌کند. اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم واریانس میزان فاصله هر متغیر را نسبت به میانگین و نسبت به سایر متغیرها اندازه گیری می‌کند. در فرمول ضریب بتا، واریانس نشان دهنده فاصله میان داده‌های موجود در بازده بازار نسبت به میانگین کلی هستند.

نحوه محاسبه ضریب بتا در بورس چگونه است؟

برای محاسبه ضریب بتا در بورس باید به اطلاعات قیمت سهم و شاخص کل دسترسی داشته باشید. برای این کار می‌توانید از طریق سایت Tsetmc.com اطلاعات مربوط به قیمت را به دست بیاورید و با محاسبه بازده سهام و بازار در یک بازه زمانی مشخص، اعداد به دست آمده را در فرمول محاسبه ضریب بتا جایگزین کنید.

پیشنهاد ویژه: آموزش تابلو خوانی، نوسان گیری و سایر ترفند های بورس تهران

کاربرد ضریب بتا در بورس

کاربرد ضریب بتا در بورس برای سنجش ریسک و بازدهی یک سهم، سبدی از سهام و یا یک صنعت بورسی خاص است. سرمایه گذاران می‌توانند با محاسبه این ضریب، نسبت به خرید یا فروش سهام اقدام کنند (البته برای خرید و فروش سهام باید سایر فاکتورهای تحلیل تکنیکال و بنیادی را نیز در نظر گرفت).

ضریب بتا سهام  

 زمانی که شما فقط یک سهم در پرتفوی خود داشته باشید با محاسبه ضریب بتا همان سهم می‌توانید میزان حرکت و نوسان قیمت آن را نسبت به شاخص کل بسنجید.

ضریب بتا سبد سهام یا صندوق سرمایه گذاری

اگر سبدی متشکل از چند سهام داشته باشید یا بخواهید ضریب بتا یک صندوق سرمایه گذاری را حساب کنید باید ضریب بتا را در تک تک سهم‌ها حساب کنید و بعد از آن‌ها میانگین بگیرید تا در نهایت متوجه شوید که حرکت شاخص کل با سبد سهام یا صندوق سرمایه گذاری شما هم جهت است یا نه.

ضریب بتا صنایع بورسی

برای محاسبه میزان ریسک سیستماتیک یک صنعت بورسی هم می‌توان از ضریب بتا استفاده کرد. برای این کار باید از میانگین ضریب بتا سهام موجود در آن صنعت بورسی استفاده کرد. اگر ضریب بتا یک صنعت بورسی برابر با ۰.۷ باشد به این معنی است که سهم به میزان ۳۰ درصد کمتر از حرکت کلی بازار بازدهی خواهد داشت.

پیشنهاد ویژه: تغییرات قیمت سهام بعد از تقسیم سود نقدی

ضریب بتا مثبت در بورس چیست؟

ضریب بتا مثبت نشان دهنده هم جهت بودن بازده سهم و شاخص کل است. ضریب بتا مثبت یعنی با افزایش بازده شاخص کل، بازده سهم نیز افزایش پیدا می‌کند و برعکس.

ضریب بتا منفی در بورس چیست؟

ضریب بتا منفی نشان دهنده غیرهم جهت بودن بازده سهم و شاخص کل است. در این حالت، با افزایش بازده شاخص کل میزان بازده سهام کاهش پیدا می‌کند.

ضریب بتا بیشتر از یک و سهام تهاجمی

به سهم‌هایی که ضریب بتا بیشتر از یک داشته باشند، سهام تهاجمی گفته می‌شود چون میزان پتانسیل بازدهی و میزان ریسک در این سهم‌ها بیشتر از شاخص کل است. همان طور که می‌دانید سود و ریسک نسبت مستقیمی با یکدیگر دارند و هر چه میزان سود بیشتر باشد، میزان ریسک هم بیشتر خواهد بود. خرید و فروش سهام تهاجمی ریسک بیشتری دارد.

ضریب بتا کمتر از یک و سهام تدافعی

به سهم‌هایی که ضریب بتا آن‌ها کمتر از یک باشد، سهام تدافعی گفته می‌شود چون میزان پتاسیل بازدهی و ریسک آن‌ها کمتر از شاخص کل است. خرید و فروش سهام تدافعی ریسک کمتری به همراه دارد.

نحوه تفسیر انواع ضریب بتا در بورس

ضریب بتای کل بازار همواره یک در نظر گرفته می‌شود. بنابراین ضریب بتا شاخص کل بورس برابر با ۱ است. حالا باید ببینیم که ضریب بتا سهام مورد نظر ما چه عددی است. تفسیر انواع ضریب بتا به شکل زیر است:

پیشنهاد مطالعه: قوانین کارگزاری

معنی ضریب بتا یک

اگر ضریب بتا در سهم شما برابر با ۱ باشد به این معنی است که حرکت قیمت در سهام شما و شاخص کل هم جهت و هم اندازه است. یعنی اگر شاخص کل ۱۰ درصد افزایش قیمت پیدا کند، سهام شما نیز ۱۰ درصد افزایش قیمت پیدا خواهد کرد.

معنی ضریب بتا بیشتر از یک

اگر ضریب بتا سهام شما بیشتر از یک باشد، میزان نوسانات و حرکات قیمتی سهم شما بیشتر از حرکت کلی بازار یا شاخص کل خواهد بود و به همین علت سهم شما، یک سهام پرریسک در نظر گرفته می‌شود. مثلا اگر ضریب بتا سهام شما ۱.۳ باشد، با افزایش ۱۰۰ درصدی شاخص کل سهام شما ۱۳۰ درصد رشد می‌کند اما اگر شاخص کل ۱۰۰ درصد افت قیمت پیدا کند، سهام شما ۱۳۰ درصد کاهش قیمت پیدا می‌کند.

معنی ضریب بتا کمتر از یک

اگر ضریب بتا سهام شما کمتر از ۱ باشد، دارایی شما کم ریسک است چون مقدار نوسانات قیمت آن نسبت به شاخص کل کمتر است. مثلا اگر ضریب بتا سهام شما برابر با ۰.۳ باشد با افزایش قیمت ۱۰۰ درصدی در شاخص کل، سهم شما ۳۰ درصد افزایش قیمت پیدا می‌کند. اگر هم شاخص ۱۰۰ درصد کاهش قیمت پیدا کند، سهم شما تنها ۳۰ درصد افت قیمت پیدا می‌کند.

معنی ضریب بتای صفر

زمانی که ضریب بتا در یک سهم صفر است. هیچ رابطه‌ای میان افزایش و کاهش شاخص کل با سهم وجود ندارد. در واقع نوسان قیمت در این سهم از حرکت کلی بازار تاثیر نمی‌گیرد.

معنی ضریب بتا منفی یک

ضریب منفی بتا، به معنای این است که حرکت سهم شما برعکس حرکت شاخص کل است. ضریب بتا ۱- نشان دهنده این است که اگر مثلا  شاخص کل ۲۰ درصد رشد کند، سهم شما ۲۰ درصد افت قیمت پیدا می‌کند.

معنی ضریب بتا بیشتر از منفی یک

اگر ضریب بتا سهم شما بیشتر از ۱- باشد، علاوه بر این که میزان نوسانات قیمت سهم و شاخص کل عکس یکدیگر هستند، میزان نوسانات سهم بیشتر از شاخص کل و در نتیجه پرریسک تر است. مثلا اگر ضریب بتا سهم شما در بورس ۲- باشد. با ۳۰ درصد افزایش قیمت در شاخص کل، سهام شما ۶۰ درصد کاهش قیمت پیدا می‌کند. یعنی با ضریب بتا ۲- سهم شما درست به اندازه دو برابر و آن هم در جهت عکس شاخص کل حرکت می‌کند.

پیشنهاد ویژه: آموزش رایگان بورس تهران

معنی ضریب بتا کمتر از منفی یک

ضریب بتا کمتر از ۱- نشان دهنده نوسانات کمتر نسبت به شاخص کل و در جهت عکس آن است. مثلا اگر ضریب بتا سهم شما برابر با ۰.۷- باشد با ۱۰۰ درصد افزایش قیمت شاخص کل، سهم شما ۷۰ درصد افت قیمت پیدا می‌کند.

با استفاده از شکل زیر می‌توانید خلاصه تفسیر انواع ضرایب بتا را مشاهده کنید.

نحوه استفاده از ضریب بتا در بورس

همان طور که قبلا هم گفتیم ضریب بتا میزان ریسک یک سهم را نسبت به حرکت کلی بازار تخمین می‌زند. بنابراین می‌توان گفت در زمان‌هایی که شاخص کل حرکتی صعودی دارد،‌ بهتر است از سهم‌هایی استفاده کنید که ضریب بتا بیشتر از یک داشته باشند تا با افزایش رشد قیمت در بازار (شاخص کل)، سهم شما بیشتر از شاخص کل بازدهی داشته باشد.

در زمان‌هایی هم که روند کلی بازار منفی است، بهتر است از ضرایب بتا کمتر از یک استفاده کنید تا نسبت به کاهش قیمت‌ها در کل بازار، سهم شما کمتر افت قیمت داشته باشد. البته اگر در زمان افت کلی بازار بتوانید سهم‌هایی با ضریب بتا منفی پیدا کنید، می‌توانید خلاف جهت کل بازار حرکت کرده و بازدهی داشته باشید.

ضریب بتا سهام باید چه عددی باشد؟

هر کس با توجه به سبک معاملاتی و میزان ریسک پذیری خود، از ضریب بتا خاصی استفاده می‌کند.

• بعضی‌ها ترجیح می‌دهند از ضریب بتا صفر استفاده کنند تا میزان نوسانات سهم آن‌ها مستقل از نوسانات کل بازار باشد.
• بعضی‌ها ترجیح می‌دهند در زمانی که روند کلی بازار صعودی است از ضرایب مثبت بتا بیشتر از یک استفاده کنند تا بازدهی بیشتری داشته باشند.
• بعضی‌ها هم در زمانی که روند کلی بازار نزولی است از سهم‌هایی با ضریب بتا بیشتر از منفی یک استفاده می‌کنند.
• بعضی‌ها ترجیح می‌دهند در زمانی که روند کلی بازار نسبتا صعودی است به دلیل ریسک کمتر، هم جهت و هم اندازه با شاخص کل حرکت کنند. چنین افرادی از سهم‌هایی با ضریب بتا یک استفاده می‌کنند.

استفاده از ضرایب مختلف بتا با توجه به شرایط کلی حاکم بر بازار و میزان ریسک پذیری افراد تعیین می‌شود.

پیشنهاد ویژه: اصول نوسان گیری در بورس تهران

رابطه ضریب بتا با ریسک سیستماتیک

همان طور که در ابتدای متن هم اشاره کردیم، ضریب بتا میزان ریسک سیستماتیک یک سهم را نسبت به شاخص کل می‌سنجد اما مفهوم ریسک سیستماتیک و غیر سیستماتیک چیست؟

ریسک غیرسیستماتیک: این نوع از ریسک مربوط به شرکت بورسی و نوع مدیریت آن می‌شود. عواملی مثل میزان سودآوری شرکت، هزینه‌های شرکت، رقبا و... فاکتورهایی هستند که می‌توانند ریسک غیر سیستماتیک یک سهم را به وجود بیاورند البته این ریسک کاملا قابل کنترل و اجتناب است. اگر بتوانید تحلیل بنیادی سهام را به درستی انجام دهید، می‌توانید از این ریسک دوری کنید. علاوه بر این می‌توانید با تنوع بخشیدن به پرتفوی بورسی خود میزان ریسک غیرسیستماتیک را کاهش دهید.

ریسک سیستماتیک: این نوع از ریسک غیر قابل اجتناب است و کاملا وابسته به شرایط سیاسی و اقتصادی یک کشور است و به عواملی مثل رشد اقتصادی، درصد بیکاری، تورم و... وابسته است. یکی از مهمترین معیارهایی که ریسک سیستماتیک یک سهم را نشان می‌دهد، سنجش میزان حرکت یک سهم نسبت به کل بازار (شاخص کل) است. این همان چیزی است که به آن ضریب بتا گفته می‌شود. برای محاسبه ضریب بتا باید از فرمول آن را استفاده کنید.

دلیل استفاده از ضریب بتا در بورس چیست؟

سهامداران با محاسبه ضریب بتا در بورس می‌توانند بفهمند که آیا سهام انتخابی آن‌ها در همان جهت کلی بازار حرکت می‌کند یا نه. فرض کنید روند شاخص کل صعودی است به همین دلیل سرمایه گذاران می‌توانند با محاسبه ضریب بتا، سهم‌هایی پیدا کنند که هم جهت با شاخص کل (و با اندازه ای بیشتر از آن) حرکت می‌کنند. در زمانی که روند کلی بازار و شاخص کلی منفی است، سرمایه گذاران به دنبال سهم‌های تهاجمی با ضرایب بتا منفی می‌گردند. با محاسبه و فیلتر ضریب بتا می‌توانید سهم‌های مناسب را در شرایط مختلف پیدا کنید.

با محاسبه ضریب بتا سهامداران می‌توانند به این نکته پی ببرند که سهام آن‌ها نسبت به کلیت بازار چقدر ریسک (یا نوسان) خواهد داشت. اگر سهامداران سهم‌هایی با ضریب بتا کمتر از یک انتخاب کنند می‌توانند مطمئن شوند که ریسک سهم آن‌ها نسبت به حرکت کلی بازار کمتر است.

پیشنهاد مطالعه: سبد پیشنهادی سهام بورس تهران

مزایا و معایب ضریب بتا در بورس

با این که ضریب بتا مزایای خاصی دارد و می‌تواند به شما در انتخاب سهام به خصوص در زمان‌هایی که روند حرکت در شاخص کل منفی است، کمک کند اما معایبی هم دارد.

مزایای ضریب بتا در بورس

۱- با استفاده از ضریب بتا می‌توان میزان ریسک و بازده احتمالی سهام را نسبت به شاخص کل تعیین کرد. با این کار می‌توان در زمان‌هایی که بازار رو به رشد است و روندی مثبت دارد، از سهم‌هایی با ضرایب بتا مثبت استفاده کرد و در زمان‌هایی که بازار رو به افول است و روندی منفی دارد، از سهم‌هایی با ضرایب بتا منفی استفاده کرد.

۲- کار کردن با ضریب بتا و نحوه محاسبه آن آسان است. البته عدد ضریب بتا با توجه به نوع شاخص استفاده شده برای بازار و دوره زمانی استفاده شده برای محاسبه آن، متفاوت خواهد بود اما با این حال همچنان به عنوان معیاری که می‌توان با آن میزان بازدهی و ریسک یک سهام را سنجید، کاربردی است.

معایب ضریب بتا در بورس

۱- ضریب بتا اطلاعات جدید را در نظر نمی‌گیرد. فرض کنید ماه پیش، ضریب بتای یک شرکت بورسی را بر اساس دیتای یک ساله آن محاسبه کرده و به عدد ۰.۴ رسیده اید. این ضریب بتای پایین نشان دهنده یک سهم تدافعی است که ریسک کمی به همراه خواهد داشت. شما با خیال راحت این سهم را می‌خرید اما غافل از این هستید که در مدت همین یک ماه شرکت بورسی مذکور ضررهای فراوانی کرده است. در چنین حالتی ضریب بتا نمی‌تواند میزان ریسک‌های جدید را محاسبه کند و اگر بخواهید فقط بر اساس فاکتور ضریب بتا سهمی را خرید و فروش کنید، به احتمال زیاد ضرر خواهید کرد.

۲- بسیاری از شرکت های بورسی که به تازگی وارد بورس شده‌اند، سابقه تاریخی مناسبی برای محاسبه یک ضریب بتا قابل اعتماد ندارند و استفاده از ضریب بتا در این گونه سهم ها عملا کاربردی ندارد.

۳- حرکت قیمت در گذشته لزوما نمی‌تواند قیمت آن را در آینده پیش بینی کند. بنابراین چون ضریب بتا از داده‌های گذشته استفاده می‌کند، ممکن است بازدهی آینده سهم را به درستی نشان ندهد.

۴- ضریب بتای سهام با گذشت زمان تغییر می‌کند و همین موضوع باعث می‌شود تا ضریب بتا برای سرمایه گذارانی که قصد خرید سهام به صورت بلند مدت را دارند، غیر قابل اتکا باشد. هر چند این ضریب برای کسانی که قصد خرید و فروش سهام به صورت کوتاه مدت را دارند، نسبتا مفید خواهد بود.

پیشنهاد مطالعه: سود مرکب در بورس چیست؟

ارزیابی ریسک و بازدهی در ضریب بتا

همان طور که می‌دانید ریسک به معنای احتمال ضرر کردن است. ضریب بتا به عنوان فاکتوری که نشان دهنده میزان ریسک است، نمی‌تواند بین حرکت صعودی سهام در بورس و حرکت نزولی آن تمایز قائل شود. مثلا ضریب بتا ۲ به شما می‌گوید که میزان ریسک یا بازدهی شما نسبت به شاخص کل دو برابر خواهد بود اما نمی‌تواند مشخص کند که ما سود خواهیم کرد یا ضرر و همین موضوع یکی از نقاط ضعف ضریب بتا در بورس محسوب می‌شود. به نظر می‌رسد سایر فاکتورهای تحلیل تکنیکال مثل میزان سودآوری شرکت، نسبت P/E، میزان EPS، نسبت P/S، شاخص جریان آزاد نقدی و... بهتر می‌توانند جهت حرکت آینده قیمت در یک سهام را مشخص کنند.

در این مقاله با ضریب بتا در بورس و نحوه محاسبه آن آشنا شدید. فهمیدید که ضریب بتا مثبت در سهام به معنای هم جهت بودن آن با شاخص کل و ضریب بتا منفی در سهام به معنای حرکت در خلاف جهت شاخص کل می‌باشد. در نهایت باید گفت که این نکته مهم را در نظر داشته باشید که ضریب بتا به عنوان شاخصی که به صورت همزمان ریسک و بازدهی را نشان می‌دهد بیشتر مناسب معامله گران کوتاه مدت است.

سوالات متداول

۱- ضریب بتا در بورس چیست؟

ضریب بتا معیاری است که نشان می‌دهد میزان بازدهی یا ریسک سهام شما نسبت به شاخص کل در بورس چه میزان است.

۲- نحوه محاسبه ضریب بتا چگونه است؟

برای محاسبه ضریب بتا باید از اطلاعات مربوط به قیمت پایانی سهم مورد نظر و شاخص کل استفاده کنید. فرمول محاسبه ضریب بتا در متن مقاله آورده شده است.

۳- ضریب بتای منفی چیست؟

ضریب بتای منفی، نشان دهنده این است که حرکت سهم و شاخص کل در خلاف جهت یکدیگر هستند.

۴- آیا استفاده از ضریب بتا به تنهایی برای خرید سهام در بورس کافی است؟

خیر. ضریب بتا میزان بازدهی یا ریسک احتمالی را به شما نشان می‌دهد اما این که قیمت در آینده در کدام جهت (صعودی یا نزولی) حرکت می‌کند را نشان نمی‌دهد. بنابراین برای خرید سهام باید سایر فاکتورهای تحلیل بنیادی و تکنیکال را نیز در نظر بگیرید.