تئوری مالی رفتاری و تاثیر آن در بازار بورس

امور مالی رفتاری (Behavioral Finance) زیرشاخه‌ای از اقتصاد رفتاری است که با ترکیب اقتصاد و روان‌شناسی، تصمیمات معاملاتی و سرمایه‌گذاری افراد را تجزیه و تحلیل می‌کند. تئوری مالی رفتاری معتقد است تصمیمات سرمایه‌گذاران همیشه منطقی و بر اساس مدل‌های درست اقتصادی نیست. در واقع تصمیمات سرمایه‌گذاران متاثر از سوگیری یا جهت‌گیری‌های شاختی (ذهنی) خاص آنها است که مانع از تحلیل درست و انتخاب بهترین گزینه برای سرمایه‌گذاری می‌شود. از آنجایی که این سوگیری‌های شناختی و ذهنی، باعث افزایش یا کاهش شدید قیمت سهام در بورس می‌شود، درک چنین رفتارهایی و اجتناب از گرفتار شدن در دام آنها برای هر سرمایه‌گذار، الزامی است.

تعریف مالی رفتاری به زبان ساده

تئوری مالی رفتاری به توضیح رفتار سرمایه‌گذاران بر اساس سوگیری‌های شناختی یا ذهنی پرداخته و تاثیر این جهت‌گیری‌ها را بر بازدهی سرمایه‌گذاری نشان می‌دهد. در این جا فرض بر این است که افراد به جای اینکه کاملا خویشتن‌دار و منطقی باشند، تا حدی منطقی و خویشتن‌دار هستند. در واقع سوگیری‌هایی که افراد در بازارهای مالی دارند، موجب می‌شود که تصمیمات معاملاتی آنها از حوزه منطق خارج شود.

مقایسه تئوری مالی رفتاری با تئوری مالی کلاسیک

تاریخچه مالی رفتاری

به نقل از وبسایت نزدک «امور مالی رفتاری از دهه ۱۹۸۰ وجود داشته و بعد از بحران مالی سال ۲۰۰۸ میلادی اهمیت خاصی پیدا کرده است. در سال ۱۹۷۹ با انتشار نظریه «مطالعه نحوه تصمیم‌گیری در شرایط عدم اطمینان» توسط دانیل کانمن و آموس تورسکی، امور مالی رفتاری به شکل رسمی آغاز شد.

آنها متوجه شدند سرمایه‌گذاران به جای محاسبه نتایج احتمالی و انتخاب بهینه، بر اساس یک نقطه نظر ذهنی به محاسبه نتایج و عملکرد سرمایه‌گذاری می‌پردازند. (برای مثال به جای تحلیل سهام برای پیش‌بینی قیمت آینده آن، قیمت ورود خود به سهم را به عنوان ملاکی برای نتیجه سرمایه‌گذاری در نظر می‌گیرند).

علاوه بر این آنها دریافتند سرمایه‌گذاران معمولا ریسک‌گریز هستند. بدین معنی که حاضر هستند ریسک بیشتری برای جبران ضرر را تحمل کنند اما به هنگام مواجهه با سود، حاضر به پذیرش ریسک کمتری هستند (برای مثال ممکن است سهام را با سودِ بسیار کم، به سرعت به فروش برسانند).»

مفاهیم مالی رفتاری

مفاهیم حوزه مالی رفتاری را می توان در ۵ بخش خلاصه کرد:

۱- حسابداری ذهنی (Mental accounting)

در تئوری مالی رفتاری، حسابداری ذهنی به ارزش‌های متفاوتی که یک فرد برای مقدار مشخصی از پول قائل است (و اغلب نتایج زیان‌باری به دنبال دارد) گفته می‌شود.

فرض کنید فردی مقداری پول برای خرید خانه پس‌انداز کرده و در عین حال بدهکار بانکی است و چندین قسط عقب مانده از بانکهای مختلف دارد. این فرد ارزش بسیاری برای پولی که برای خرید خانه، پس‌انداز کرده، قائل است و حاضر نیست مشکلات کنونی خود که پرداخت قسط‌های عقب مانده است را حل کند. البته این تصمیمی اشتباه است که منجر به بیشتر شدن سود بانک و ضرر فرد می‌شود.

۲- رفتار گله‌ای (Herd behavior)

رفتار توده‌ای یا گله‌ای از موارد مهمی است که امور مالی رفتاری به توضیح آن می‌پردازد. مردم عموما تمایل دارند در مسائل مالی و بازارهای مالی از رفتار اکثریت جامعه پیروی کنند. نوسانات ناگهانی و دور از انتظار قیمت سهام از همین رفتار گله‌ای و بدون پشتوانه دانش بورسی نشات گرفته است.

۳- شکاف احساسی (Emotional gap)

تئوری مالی رفتاری معتقد است، احساساتی مانند اضطراب، ترس، خشم یا هیجان در بورس و سایر بازارهای مالی منجر به گرفتن تصمیمات معاملاتی اشتباه توسط افراد می‌شود.

۴- اثر لنگر (Anchoring)

اثر لنگر در بازارهای مالی به فرآیندی گفته می‌شود که یک معیار دلخواه در تصمیم‌گیری‌های معاملاتی افراد وزن بسیار زیادی داشته باشد. قیمتِ ورود به معامله یکی از مواردی است که می‌تواند اثر لنگری ایجاد ‌کند.

برای مثال اگر یک فرد، سهامی را با قیمت ۱۰۰۰ تومان خریده باشد، در صورت کاهش قیمت آن به ۸۵۰ تومان حاضر به فروش آن نخواهد بود. اثر لنگری اغلب بر پایه شانس حرکت می‌کند تا تحلیل اصولی سرمایه‌گذار. ممکن است سرمایه‌گذار ۱ سال صبر کند تا سهام به قیمت ۱۰۰۰ تومان برسد.

• در این حالت ممکن است بین ۱۰۰۰ تومان ۱ سال دیگر و ۸۵۰ تومان کنونی (در کشورهای با نرخ تورم کم) تفاوتی وجود نداشته باشد. با این وجود پول حاصل از فروش سهام در سال جاری می‌توانست در جای دیگری به درستی سرمایه‌گذاری شده و سودسازی کند.
• در کشورهای با تورم بالا فرق این دو قیمت در طول یکسال بسیار زیاد است. بنابراین افراد حتی در صورت نداشتن هیچ گونه برنامه‌ای برای سرمایه‌گذاری، بهتر است سهام ۸۵۰ تومانی که احتمال ضرر بیشتر آن وجود دارد را به فروش برسانند چون ارزش ۱۰۰۰ تومان در ۱ سال آینده ممکن است بسیار کمتر از ۸۵۰ تومان امسال باشد.

۵- خوداسنادی (Self-attribution)

منظور از خوداسنادی، نسبت دادن موفقیت‌های فردی به استعداد ذاتی و شکست‌ها به عوامل محیطی است. برای مثال زمانی که شاخص کل بورس به صورت شارپی در حال افزایش است، اکثر سهم‌ها روند افزایشی دارند و افراد با خرید سهام و رشد قیمت گمان می‌کنند که دانش بالایی دارند ولی زمانی که رشد شاخص متوقف شده و این افراد دچار ضرر می‌شوند، عوامل محیطی را عامل زیان خود می‌دانند.

برای جلوگیری از گرفتاری در چنین وضعیتی باید پیش از خرید، تحلیل جامعی از سهام داشته باشید. برای این منظور می‌توانید از تحلیل‌های کارشناسی شده و به روزِ تکنیکال و بنیادی سهام استفاده کنید. برای دسترسی به این تحلیل‌ها به این قسمت مراجعه کنید.

انواع سوگیری‌ها در امور مالی رفتاری

انواع سوگیری‌های تاثیرگذار در بازارهای مالی شامل موارد زیر می‌شوند.

۱- سوگیری تایید (Confirmation)

سوگیری تایید زمانی اتفاق می‌افتد که سرمایه‌گذاران تنها اطلاعاتی را می‌پذیرند که تحلیل قبلیِ آنها را تایید می‌کند حتی اگر این اطلاعات ناقص باشد. این سوگیری با نادیده انگاشتن اطلاعاتی که تحلیل فرد را زیر سوال می‌برد، منجر به زیان افراد می‌شود.

۲- سوگیری تجربی (Experiential)

یکی از مهمترین جهت‌گیری‌های شناختی در مالی رفتاری، سوگیری تجربی است. سوگیری تجربی یا سوگیری اخیر به فرآیندی اشاره دارد که در آن سرمایه‌گذاران وزن بسیاری را به رویدادهای اخیر می‌دهند و سایر موارد مربوط به تحلیل آینده قیمت را نادیده می‌گیرند.

برای مثال فرض کنید یک فرد با توجه به درصد سودآوری کنونیِ یک صندوق سرمایه‌گذاری، به خرید واحدهای آن اقدام کند. در چنین حالتی این فرد وزن زیادی برای بازده کنونی قائل است و تحلیلی برای آینده بازدهی این صندوق ندارد.

این سوگیری نیز یکی از خطاهای معامله‌گری است که در حوزه مالی رفتاری بررسی می‌شود.

۳- سوگیری زیان‌گریزی (Loss Aversion)

از مهمترین مباحث امور مالی رفتاری می‌توان به زیان‌گریزی اشاره کرد. میل شدید افراد به اجتناب از ضرر نسبت به سود، اساسِ سوگیری زیان‌گریزی را شکل می‌دهد. برای مثال کسانی که این سوگیری را در بورس دارند، از حد ضرر استفاده نکرده و به سهام زیان‌ده خود پایبند هستند. این افراد حتی ممکن است سهام سودآور خود را زودتر به فروش برسانند اما تا سهام ضررده آنها سر به سر نشود و یا از آن سودی به دست نیاورند، آن را نمی‌فروشند.

این سرمایه‌گذاران به اشتباه بدون آنکه استراتژی معاملاتی خاصی داشته باشند، صرفا عملکرد سرمایه‌گذاری را نسبت به نقطه ورود خود در سهام و قیمتی که با آن سهم را خریده‌اند، مقایسه می‌کنند.

۴- سوگیری آشنایی (Familiarity)

دانش مالی رفتاری در بورس به این نکته اشاره دارد که سوگیری آشنایی یکی از فاکتورهایی است که منجر می‌شود افراد به خرید سهام شرکت‌هایی که از قبل آشنایی نسبی‌ای با آنها دارند، بپردازند. در چنین شرایطی سرمایه‌گذاران احتمالا فرصت تحلیل و تنوع بخشیدن به پرتفوی خود بر اساس اصول معامله‌گری در بورس را از دست داده و دچار زیان می‌شوند.

۵- اعتماد به‌نفس بیش از حد (Overconfidence)

یکی دیگر از سوگیری‌های شناختی مالی رفتاری، اعتماد به نفس بیش از حد است. به نقل از وبسایت بیزینس اینسایدر، «سوگیری اعتماد به نفس بیش از حد، بدین معنی است که خود را بهتر از آنچه هستیم، ببینیم. بر اساس تحقیقی که در سال ۲۰۲۰ در مجله بین‌المللی مدیریت به چاپ رسیده، سرمایه‌گذارانی که اعتماد به نفس بیش از حد دارند، معمولا نمی‌توانند فرآیند مدیریت ریسک را به درستی انجام دهند. در نهایت این سوگیری منجر به تصمیمات عجولانه و ضعیف معاملاتی می‌شود. برای حل این مشکل می‌توان از یک استراتژی معاملاتی سودده و مشخص استفاده کرد.»

نقش دانش مالی رفتاری در بورس

• با استفاده از این دانش می‌توان اشتباهات معاملاتی را که بر اساس سوگیری‌های ذهنی به وجود می‌آید، شناسایی کرد.
• درک رفتار سایر سرمایه‌گذاران در بورس بر اساس انواع سوگیری‌های مالی رفتاری، ساده‌تر است و می‌توان از آن برای پیش‌بینی رفتار عمده سهامداران و شناسایی حباب در سهام استفاده کرد.
• دانش مالی رفتاری با رد فرضیه کارا بودن بازار شکل گرفته است. بنابراین در بازارهایی مانند بورس ایران که کارا نیستند، می‌توان از مفاهیم آن استفاده کرد.

تفاوت تئوری مالی رفتاری خرد و کلان

تئوری مالی رفتاری در سطح خُرد، رفتارها یا سوگیری‌های فردی سرمایه‌گذاران را بررسی کرده اما تئوری مالی رفتاری در سطح کلان، به توضیحِ ناهنجاری‌های موجود در فرضیه بازار کارا می‌پردازد. عمده آنچه در این مقاله به بررسی آن پرداختیم مربوط به امور مالی رفتاری خرد می‌شوند.

معایب دانش مالی رفتاری

• عدم وجود ساختار یکپارچه در بیان تئوری
• تناقض در برخی سوگیری‌های شناختی
• عدم ارتباط مشخصِ بین رفتارِ جمعی سرمایه‌گذاران و سوگیری‌های شناختی که بر رفتار فرد متمرکز هستند.

دانش مالی رفتاری در بازار سهام و سایر بازارهای مالی در درجه اول به سرمایه‌گذاران کمک می‌کند تا اشتباهات خود را تشخیص داده و از تکرار آنها اجتناب کنند. در درجه بعدی، افراد می‌توانند تا حدودی آینده قیمت سهام و نوسانات بازار را با استفاده از سوگیری‌های شناختی سایر سرمایه‌گذاران پیش‌بینی کنند.

جهت آشنایی بیشتر با مفاهیم اقتصادی در بازارهای مالی، مقالات زیر را نیز مطالعه بفرمایید.

• اقتصاد رفتاری و تاثیر آن بر بورس
• اقتصاد کلان چیست؟
• کیک اقتصادی چیست؟
• رشد اقتصادی چیست؟
• صندوق سرمایه‌گذاری بهتر است یا سبدگردانی؟
• معرفی صنایع بورسی
• بررسی عوامل تاثیرگذار بر صنایع بورسی

سوالات متداول

۱- مالی رفتاری چیست؟

مالی رفتاری یکی از زیرشاخه‌های علم اقتصاد رفتاری است که به مطالعه تاثیر جهت‌گیری‌های شناختی یا ذهنی سرمایه‌گذاران و تصمیمات معاملاتی اشتباه بر مبنای آنها می‌پردازد.

۲- سوگیری ذهنی در دانش مالی رفتاری به چه معناست؟

سوگیری ذهنی، روانی و یا شناختی به گرایش احساساتی افراد برای گرفتن تصمیمات سرمایه‌گذاری گفته می‌شود. این تصمیم‌گیری ممکن است همیشه بر مبنای مدل‌های اقتصادی نبوده و بهترین گزینه ممکن نباشد.